آیا معجزه آبخیزداری می‌تواند، معضل کم آبی را چاره گشا باشد؟ احیای قنات؛ بازگشایی رگ‌های خشکیده حیات!

وحید حاج‌سعیدی در یادداشتی نوشت: هزاران‌سال است که کاریزها یا قنات‌ها آب موردنیاز کشاورزی و شرب نواحی بسیاری از مناطق خشک و نیمه‌خشک کشور را تأمین می‌کنند. قنات را می‌توان معجزه آبخیزداری ایران باستان و یکی از راه‌های مؤثر انتقال آب در دنیا نامید که درحال‌حاضر در 30 کشور دنیا از این فناوری برای انتقال آب استفاده می‌شود. قنات‌ها رگ‌های حیات در زیرزمین هستند که احیای مجدد آن‌ها در عصر حاضر که بحران آب به یک مسئله حیاتی تبدیل شده، گام مؤثری در استفاده بهینه از آب و به‌نوعی بازگشایی رگ‌های حیات محسوب می‌شود. ایران جزو معدود کشورهایی‌ست که پیشینه سیستم ذخیره‌سازی و آب‌رسانی شهری‌اش به بیش از ۱۰۰۰‌سال می‌رسد. ایرانیان باستان به تخمین تاریخ‌نویسان حدود ۳۰۰۰‌سال‌پیش قنات‌ها را به‌عنوان اولین سیستم آب‌رسانی شهری اختراع کردند و بعد، این سیستم در کشورهای دیگر نیز رواج یافت؛ به‌طوری‌که امروزه ردپای استفاده از قنات‌ها در مناطق وسیعی از خاورمیانه، شمال آفریقا، جنوب آسیا و همچنین اسپانیا دیده می‌شود. قنات‌ها شاهکارهای مهندسی هستند که برای بیش از دوهزار‌سال اصلی‌ترین سیستم مدیریت آب در ایران بوده‌اند؛ اگرچه حتی امروزه نیز در برخی مناطق بیابانی ایران و دیگر کشورها که با مشکل کم‌آبی مواجه‌اند، مورداستفاده قرار می‌گیرند. براساس مشاهدات تاریخی مهندسی قنات در ایران پیشینه باستانی دارد و ریشه این امر در نیاز ایرانیان به آب و نگرش آنان به‌عنوان یکی از سمبل‌های پاکی و صداقت باعث شده تا پدران ما از قرن‌ها‌پیش با ابداع یک روش آبیاری خاص، تعجب ملل مختلف جهان را برانگیزند. خشکی عمومی سرزمین ایران (به‌جز منطقه سرسبز شمالی) و درک مسئله کم‌آبی در اغلب مناطق باعث شده تا ایرانیان همیشه به آب و تأثیر آن در روند حیات اجتماعی خود توجهی ویژه معطوف دارند. تأثیر بسزای به‌کارگیری آب قنات در زندگی روزمره و کشاورزی مردم ایران باعث شده تا به‌دلیل سادگی و نیز هنر خاصی که در این رشته مهم آبیاری ملاحظه می‌شود، گستره استفاده از این فن به تمامی سرزمین پهناور ایران‌ باستان که شامل پاکستان، ترکستان، جنوب روسیه، عراق، سوریه، عربستان و یمن امروزی بوده توسعه یابد و با استیلای اسلام بر پارت‌های ساسانی در قرن دوم هجری این سیستم آب‌رسانی با همین‌عنوان در سراسر عالم مورداستفاده و بهره‌برداری قرار گیرد و به‌تدریج در اسپانیا، اروپا و آمریکا و حتی آفریقا از قنات، بهره‌های فراوانی برده شود. اما با صنعتی‌شدن جهان و احداث چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیق (که مضرات آن‌ها درحال‌آشکارشدن است) کم‌کم قنات‌ها به فراموشی رفتند و جای خود را به شیوه‌های نوین انتقال آب دادند. البته بحران آب در سال‌های اخیر جدی‌تر و هراسناک‌تر از آن‌است‌که بتوان آن‌را نادیده انگاشت. بدون تردید باید اذعان داشت با وجود توسعه صنایع مختلف در دنیا و استفاده از شیوه‌های نوین در انتقال آب و انرژی، انتقال هوشمندانه آب ازطریق قنات همواره به‌عنوان یک راهکار ارزان و موفق موردتوجه مسئولان قرار گیرد. استفاده از نیروی ثقل جهت انتقال آب، عدم نیاز به انرژی و مراقبت شبانه‌روزی، دائمی‌بودن جریان آب، احتمال کمتر آلودگی آب قنات به‌نسبت آب‌های سطحی، ارزانی آب قنات و بومی‌بودن دانش فنی آن، از مزایای استفاده از قنات‌ها هستند که درمقایسه‌با طرح‌های سوفسطایی و پرهزینه‌ای نظیر انتقال آب دریا یا شیرین‌کردن آب‌های شور بسیار منطقی و مقرون‌به‌صرفه است. هرچند احداث چاه‌های غیرمجاز درطول سال‌های اخیر، حیات قنات‌ها را با مشکلات جدی مواجه ساخته‌اند، ولی باید اشاره کرد هنوزهم قنات‌ها در صنعت آبی کشور حرف‌های زیادی برای گفتن دارند و با جلوگیری از احداث چاه‌های جدید و مسدودکردن چاه‌های غیرمجاز می‌توان، گام‌های مؤثری در احیای قنات‌ها برداشت. از برآیند گفتار فوق چنین برمی‌آید، برنامه‌ریزی گسترده و علمی درباره احیای قنات‌ها امری لازم و ضروری‌ست و پیشنهاد می‌شود باتوجه‌به شرایط اقلیمی و هیدروژئولوژیک و توپوگرافیک هر منطقه، مشخصات سفره‌های آب‌دار و ظرفیت آب‌دهی آن‌ها و با‌درنظرگرفتن ملاحظات کشاورزی و باغداری و رویکردهای اقتصادی هر منطقه از ظرفیت نهفته قنات‌ها در انتقال آب استفاده کرد تا علاوه‌بر افزایش میزان کارایی منابع آب زیرزمینی با رعایت مصالح زیست‌محیطی، زمینه برای جلوگیری از هدر‌رفت آب فراهم؛ و چشم‌انداز روشنی برای آینده آبی کشور رقم زده شود.