جایگاه تربیت و آموزش در تفکرات امام اول شیعیان/ به قلم دکتر سید عبداله سید کتولی ( مدیر آموزش و پرورش علی آباد کتول)

احادیث و روایات زیادی در خصوص مقوله آموزش در احادیث و جملات منتسب به امام اول شیعیان در کتاب های مختلف نقل شده است که نشان از توجه وافر آن امام همام به مقوله آموزش دارد. حضرت در جایی فرموده « هرکس در کودکی نیاموزد در بزرگی پیشرفت نمی‌کند.» نگاه عمیق حضرت به مسایل تربیتی و آموزشی به ویژه در سنین کودکی حاکی از آن است که تربیت نسلی آگاه و مسئولیت پذیر نیازمند برنامه ریزی و تربیت به ویژه از سنین خردسالی است.

با وجود اینکه اکثر گزارش مورخان در مورد حکومت امام علی(ع) بیشتر معطوف به سیره ی سیاسی و نظامی ایشان شده است ولی آنچه به واقعیت نزدیک است این که آموزش و تربیت جایگاه اصلی را در سیره ی آن حضرت داشته است و این نگرش و رویکرد در رفتار، بیانات و شیوه تربیتی ایشان در احادیث مختلف بیان شده است.

هر چند امام در جنگ‌های متعدد شرکت داشته ولی هدف اصلی او انسان‌سازی و تعلیم و تربیت انسان‌ها بوده است و حتی در میدان جنگ نیز این هدف را فراموش نکرده است.

بررسی مقوله آموزش در سیره ی امام علی(ع) و آشنایی امام به علوم مختلف بیانگر این است که امام خود دستور به تعلیم و علم آموزی می‌دهد و شخصاً در این جهت عامل بوده است و هر سخنی که ایراد می‌کرده است ابتدا خود عامل به آن بوده است و سپس دیگران را امر به آن می‌کرده است.

ایشان برای موفقیت در هر امری پای‌بند اصول و روش‌هایی است که با به کاربردن این اصول و روش‌ها هر امری به موفقیت نائل می‌شود به ویژه در امر آموزش پای‌بند اصول و روش‌هایی کاربردی است تا آموزش به ثمر نشیند و امر آموزش به آسانی صورت گیرد و همچنین تأثیرگذاری آن بیشتر شود. ابعاد مختلف تربیت چون تربیت دینی، اخلاقی، عقلانی، سیاسی و اجتماعی همگی در سیره حضرت به صورت عملی نمود دارند و برای اینکه انسان در مسیر اصلی فطرت خود حرکت کند و در مسیر هدف الهی پیش رود و همه ی ابعاد فوق را در خود تقویت کند باید روش‌های صحیح را پیش گیرد که این روش‌ها از نظر علی(ع) روش الگویی، عملی، محبت، تذکر، عبرت، موعظه، توبه، ابتلا و امتحان، مراقبه و محاسبه و تشویق و تنبیه است. بر اساس دیگاه حضرت همۀ این روش‌ها هر کدام نقشی خاص در تربیت دارند که عدم به کارگیری هر یک از این روش‌ها باعث نقص در تربیت می‌شود. همچنین هر یک از این روش‌ها آدابی مخصوص به خود دارند که رعایت آن الزامی است و هیچگاه از آن اصول عدول نکردند.

در واقع از نگاه حضرت برای موفقیت در امر تربیت رعایت مبانی و اصول بسیار ضروری است که اگر اصول و مبانی آن مراعات نشود امر تربیت به طور صحیح صورت نگرفته و نتیجه ی معکوس دارد. پس برای انجام یک تربیت صحیح هم رعایت اصول و مبانی و هم روش‌های صحیح الزامی است که این اصول و مبانی از نظر امام شامل مواردی چون اصل اعتدال، مدارا و ملایمت، کرامت، عزت، تفکر و تدبّر و .... است.

به دیگر سخن تعلیم و تربیت که یکی از اهداف اصلی خداوندو انبیا و اوصیا است در نگرش و راهبرد علی(ع) نهادینه شده و در نوع نگاه و سیره عملی ایشان به وضوح قابل مشاهده است. انسان‌سازی و رساندن همه ی انسان‌ها به سعادت دو جهانی هدف اصلی حضرت در حکومتداری بود ولی هر گاه در رسیدن به این اهداف موانعی ایجاد می‌شد و ناگزیر از جنگ بوده‌اند، برای رسیدن به هدف اصلی خود جنگ را که راه حل آخر مسأله بوده است انتخاب می‌کردند. اما حضرت هیچگاه از هدف اصلی خود که همان تربیت انسان هایی پاک، اندیشمند و فاعل به امور اخلاقی غافل نبوده‌اند و مقوله آموزش را بر بسیاری مقولات اجتماعی و فرهنگی مقدم می‌شمردند.