چرا بحران آب در کشور جدی گرفته نمی‌شود؟ ضرورت تاسیس وزارت آب و آبخیز داری

شیر آب را باز می‌کند و روی سقف و شیشه خودرو نگه می‌دارد تا به قول خوش بدنه خودرو خیس بخورد! بعد کف پوش ها را خارج می‌کند و آنها را کف مالی می‌کند. سپس با تی کف مالی شده بدنه ماشین را چندین بار تی می‌کشد و در تمام طول این مدت شیر آب باز است و آب تصفیه شده روی موزائیک رژه می‌رود. در ادامه شیلنگ را از روی زمین بر می‌دارد و به آبکشی ماشین مشغول می‌شود. البته این پایان شوخی با آب نیست و بعد از شستشوی خودرو، شستن کف حیاط و آبیاری درختان آغاز می‌شود!

مشاهده صحنه هایی مشابه ماجرای فوق، در شهر ها و روستا ها چندان بعید نیست و تقریباً اکثر خانواده های ایرانی در طول روز مباردت به استفاده از آب برای اموراتی خارج از مصرف روزانه و نیاز حیاتی می‌کنند. در حقیقت واژه بحران، تنش، چالش، معضل، مسئله، گرفتاری یا هر نام دیگری که بر ماجرای کم آبی بگذاریم چیزی از دوز بی توجهی و جدی نگرفتن مقوله کمبود آب توسط شهروندان نمی‌کاهد و تا زمانی که برنامه ای اصولی دارای لایه ها و ریز مولفه های کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت طراحی نشود، همچنان شاهد مصرف بی رویه و غیر مسئولانه آب در بخش خانگی، کشاورزی و صنعت خواهیم بود.

البته این داستان تنها متوجه مردم و کشاورزان و صنعتگران نیست و مسئولان و دست اندرکاران حوزه آب نیز به نیکی می‌دانند که هدر رفت آب به واسطه شبکه فرسوده آبرسانی چه میزان است و یا نداشتن برنامه هدفمند برای کشت محصولات کشاورزی و احداث کارخانجات و صنایع آب بر در دل کویر، چه بلایی بر سر منابع و سفره های زیر زمینی آورده است.

آب هست؛ چرا اصرار دارید کم هست؟!

بی تردید در هیچ جای دنیا شستشوی خودرو و حیاط و فرش یا تامین آب مورد نیاز سرویس بهداشتی با آب تصفیه شده صورت نمی‌گیرد و ما تنها کشوری هستیم که آب تصفیه شده را برای اموراتی بسیار سطحی و ابتدایی هدر می‌دهیم. بر همین پیوست مادامی که با باز کردن شیر آب، مایه حیات روان می‌شود، دغدغه ای برای مصرف هوشمندانه آب احساس نمی‌شود و افراد بین پر کردن کتری یک لیتری و سماور 4 لیتری و استخری 10 هزار لیتری تفاوتی قائل نیستند!

ناگفته نماند این حجم از آبی که در مصارف خانگی حیف و میل می‌شود در مقایسه با آب مورد نیاز کشاورزی و صنعت بسیار ناچیز است و رقمی به حساب نمی‌آید. در واقع چالش کمبود آب دارای ریشه ها و باگ های زیرزمینی و رو زمینی متعددی است که اصلاح این ساختار و کلاف سر درگم نیاز مند مدیریتی هوشمندانه و دلسوزانه دارد و مادامی که وزارت های نیرو، جهاد کشاورزی، شرکت مدیریت منایع آب ایران، سازمان منابع طبیعی و ... توپ کم کاری و سوء مدیریت در حل چالش آب را گردن یکدیگر می‌اندازند، حکایت همچنان باقیست!

سد سازی و انتقال آب از حوضه ای به حوضۀ دیگر

احداث سدهای بزرگ و غول پیکر بدون کلان نگری، توجه به آبخیزداری و ارزیابی‌های زیست محیطی یکی از دلایل اصلی بروز چالش آب در کشور هستند که با بر هم زدن توازن زیست محیطی، باعث نابودی سفره های زیر زمینی و بروز چالش های دیگری نظیر فرو نشست زمین، خشک شدن دریاچه ها و تالاب ها، چشمه ها، رود ها و ... شده است.

در حالی که ایرانیان‌ عصر باستان در ۳۰۰۰سال قبل و با ابداع قنات منطقی ترین و ایمن ترین شیوه آبرسانی را به جهانیان هدیه نمودند، امروزه به تاسی از کشورهای غربی و به عبارت دیگر به‌دلیل اتکا به منابع آب سدهای بزرگ و غول پیکر فاقد کلان‌نگری، آبخیزداری و ارزیابی‌های محیط زیستی در تنگنای بحران‌های کمی و کیفی منابع آب گرفتار شده‌ایم.

بی تردید افراط در انتقال آب‌های حوضه‌ای به حوضه دیگر در دراز مدت موجبات نابودی محیط زیست آب‌زیان داخل رود خانه‌ها، حیات وحش و محیط زیست طبیعی حاشیه رود خانه‌ها و جنگل ها را فراهم می‌آورد.

آسیاب آبی در دل کویر!

چالش کمبود آب متولیان و همدستان دیگری در صنعت و کشاورزی نیز دارد. اصرار بر احداث کارخانجاتی چون فولاد و ذوب آهن و امثالهم در دل کویر به دلایل سیاسی و غیر سیاسی از یک سو و نبود برنامه مدون کشت های جایگزین در بحث کشاورزی از سوی دیگر باعث شده تا هدر رفت آب به اوج برسد و با وجود چنین خسرانی باز هم اصرار در ادامه این رویه به ویژه در صنعت دیده می‌شود. کار تا جایی از خرک در رفته که اگر کسی پیشنهاد ساخت آسیاب آبی بدهد باز هم نمایندگان استان های کویری پیشتاز هستند و برای کسب مجوز احداث آسیاب آبی در استان شان خیز بر می‌دارند!

احیای قنات؛ بازگشایی رگ‌های خشکیده حیات!

بحران آب در سال‌های اخیر جدی‌تر و هراسناک‌تر از آن‌است‌که بتوان آن‌را نادیده انگاشت. بدون تردید باید اذعان داشت با وجود توسعه صنایع مختلف در دنیا و استفاده از شیوه‌های نوین در انتقال آب و انرژی، انتقال هوشمندانه آب ازطریق قنات همواره به‌عنوان یک راهکار ارزان و موفق باید مورد توجه و مداقه قرار گیرد. استفاده از نیروی ثقل جهت انتقال آب، عدم نیاز به انرژی و مراقبت شبانه‌روزی، دائمی‌بودن جریان آب، احتمال کمتر آلودگی آب قنات به‌نسبت آب‌های سطحی، ارزانی آب قنات و بومی‌بودن دانش فنی آن، از مزایای استفاده از قنات‌ها هستند که درمقایسه‌با طرح‌های سوفسطایی و پرهزینه‌ای نظیر انتقال آب دریا یا شیرین‌کردن آب‌های شور بسیار منطقی و مقرون‌به‌صرفه است. هرچند احداث چاه‌های غیرمجاز درطول سال‌های اخیر، حیات قنات‌ها را با مشکلات جدی مواجه ساخته‌اند، ولی باید اشاره کرد هنوزهم قنات‌ها در صنعت آبی کشور حرف‌های زیادی برای گفتن دارند و با جلوگیری از احداث چاه‌های جدید و مسدودکردن چاه‌های غیرمجاز می‌توان، گام‌های مؤثری در احیای قنات‌ها برداشت. در حقیقت باتوجه ‌به شرایط اقلیمی و هیدروژئولوژیک و توپوگرافیک هر منطقه، مشخصات سفره‌های آب‌دار و ظرفیت آب‌دهی آن‌ها و با‌درنظرگرفتن ملاحظات کشاورزی و باغداری و رویکردهای اقتصادی هر منطقه از ظرفیت نهفته قنات‌ها در انتقال آب استفاده کرد تا علاوه‌بر افزایش میزان کارایی منابع آب زیرزمینی با رعایت مصالح زیست‌محیطی، زمینه برای جلوگیری از هدر‌رفت آب فراهم؛ و چشم‌انداز روشنی برای آینده آبی کشور رقم زده شود.

تاسیس وزارت آب و آبخیزداری

آنچه مسلم است حکمرانی بر آب و مقولات وابسته نظیر آبخیز داری و آبخوان داری، حفر چاه، بهره برداری، احیای قنوات، پیش بینی و مدیریت ریسک خشکسالی، پیگیری آب شیرین کن در استان های خشک و ...با استفاده از ابزارهای مدیریتی در رسیدن به اهدافی همچون تنظیم تخصیص و بهبود وضعیت برداشت و بهره‌برداری منابع آب، پیشگیری از هدررفت منابع آبی و ... نیازمند یک تولیت مستقل است.

شاید تاسیس «وزارت آب و آبخیز داری» و تمرکز یک مجموعه واحد بر مقوله آب را بتوان یک راهکار هدفمند برای حل چالش کم آبی قلمداد کرد. واگرایی و موازی کاری برخی وزارتخانه های متولی مرتبط با آب و عدم پذیرش مسئولیت همین نهاد ها در زمان بروز بحران، سپردن تولیت مقوله آب را به یک وزارتخانه مستقل را بیش از پیش ضروری می‌نماید. شاید فردا دیر باشد.

به قلم وحید حاج سعیدی