تحقّق آرمان مختومقلی، آزادی و نوری‌کاظم 

ترکمن سسی – نازمحمد یگن محمدی – پس از گذشت حدود سه قرن پر فراز و نشیب از دوران دولت محمد آزادی، نوری کاظم و مختومقلی فراغی، آمال و آرزوهای دور و دراز این سه شخصیت تاریخی ترکمن، جامه عمل پوشیده است.

دولت محمد آزادی عالم وعارف نامدار ترکمن و پدر واستاد مختومقلی فراغی بود. کتاب وی وعظ آزاد نام داشت. این متفکر توانا، در دوره‌ای می‌زیسته که شاه‌نشین‌ها و امیرنشین‌های همسایه بی‌وقفه به ترکمن‌ها هجوم می‌آوردند. حملات پیاپی و کشت و کشتار نادرشاه افشار تمامی نداشت. نادر از هر فرصتی استفاده می‌کرد و به سرکوب وحشیانه قبایل می‌پرداخت به‌طوری که قبایل و طوایف از دست او عاصی شده بودند.

امیرنشین بخارا نیز همیشه در پی بهانه وفرصتی بود تا دست به قتل عام ترکمن‌ها بزند. خان‌نشین خیوه هم به‌طور مداوم در اندیشه یورش و چپاول این قوم بود. مردم نواحی گوناگون ترکمن‌نشین هیچگاه امنیت و آسایش نداشتند.

ایلات و عشایر کوچ نشین که اقتصادشان عمدتاً دامداری وزراعت استوار بود در معرض خطر و تهدید دائمی بودند. روس‌ها به سرکردگی ژنرال‌ها و افغان‌ها تحت امر احمد دوانی تهاجمات گسترده و ویرانگررا تدارک می‌دیدند و با تاخت‌وتاز بی‌رحمانه و وحشیانه مردم را آواره صحرای قره‌قوم می‌کردند.

دغدغه اصلی دولت محمدآزادی این بود که طوایف و قبایل با هم متحد شده و در کنار هم درصلح وآرامش به‌سر ببرند. آمال و آرزوهای وی را از کتاب وعظ آزادش این‌گونه می‌توان برداشت نمود:
1ـ کنار گذاشتن اختلافات و متحد شدن مردم با وجود حاکمانی عادل در جامعه
2ـ عمران و آبادانی و گسترش زراعت و آرزوی معیشت بهتر مردم
3ـ ارتقا سطح تعلیم وتربیت و علم و فرهنگ مردم
4ـ از بین رفتن فقر و تهیدستی در جامعه و احقاق حقوق تمام افراد از ستمگران زمانه.

نوری کاظم ابن باهر از ترکمن‌های سوریه بودکه به دعوت حوزه‌ها و مدارس بخارا و خیوه به ترکستان می‌آید و در مدرسه گوگداش بخارا به تدریس می‌پردازد. در این مسافرت علمی، با مختومقلی‌فراغی آشنا می‌شود. چون هر دو عالم دغدغه‌های فکری یکسانی داشتند با هم هم‌حجره و دوست و هم‌نظر شدند.این آشنایی و رفاقت ادامه داشت تا این‌که تصمیم گرفتند سیر وسیاحتی به افغانستان وهندوستان بکنند. نیت آنها از این سفر چند منظوره بود. آشنایی با تمدن و فرهنگ دیگر ممالک و مطالعه نوع زندگی مردمان ان دیار و تحقیق پیرامون اتحاد و همدل کردن اقوام و قبایل پراکنده ترکمن.
در جای جای اشعار مختومقلی فراغی این گونه مضامین و موضوعات به چشم می‌خورد:
ترکمن ‌لر باغلاسه بیر یره بیلی / قوردار قُلزمی دریای نیلی
تکه، یموت، گوکلانگ یازیر ال ایلی / بر دولته قوللیق اتسک بشیمیز

اکنون پس از گذشت سه قرن از آن روزگار، بعد از سپری شدن انواع گوناگون وقایع و حوادث تاریخی و تحمل رنج‌ها و مشقات فراوان، آمال و آرزوهای دور و دراز این سه شخصیت تاریخی یعنی دولت محمد آزادی و نوری کاظم و مختومقلی فراغی جامه عمل پوشیده است. اتحاد و همدلی نه تنها درمیان اقوام و قبایل ترکمن بلکه بین تمام اقوام این کشور عزیز و پهناور در کنار هم به خوبی برقرار است و ما باید شکرگزار این نعمت بزرگ باشیم.
منبع:
دیوان مختومقلی فراغی
سایلانان شعرلر، نشر آکادمی علوم ترکمنستان ـ عشق‌آباد چاپ باکوبا مقدمه پروفسور ماتی کوسایف.